Tugong-likha ko po sa editoryal na nilathala sa Varsitarian Vol. LXXXIV, No. 6, September 30, 2012, na may pamagat na, RH bill, Ateneo, and La Salle: Of lemons and cowards

​

Mahal ko ang UST dahil itinuro nito sa akin

Ang konsepto at kahulugan ng Diyos.

Ngunit higit sa lahat, ang Diyos na buhay

Sa bawat taong bahagi ng lipunan.

 

Kung ang UST ay isang lipunan

Batid kong ang Diyos ay nananahan.

Subalit paano kung ang koneksyon ng

UST at Diyos ay pinalamlam

Ng isang editoryal?

Kinatawan ba nito ang UST -

Ang mga natutunan ko’t

Mga itinuro sa akin

Ng pamantasan kong mahal?

 

Hindi po!

 

Dahil sa UST, sa sosyolohiyang

Aking natutunan –

May lipunang nagtatampok

Sa kapurihan ng Diyos.

Hindi lang sa institusyon ng

Katolikong simbahan ngunit sa bawat

Bahagi nang mas malawak na

Lipunan – labas at lampas sa mga kalye ng

España, P. Noval, Lacson at Dapitan -

Iba man ang pananampalataya,

Oryentasyon o kredo.

 

Ang Diyos na itinuro sa akin ng UST

Ay di mayabang, di nang-uuri.

Mapagkumbaba, may mabuting-asal,

Mapagmahal.

Dedikasyon

Para sa mga walang trabaho -

(upang malaman niyo na wala talagang makukuhang trabaho).

Para sa mga istambay, nakapag-aral man o hindi -

(upang ngumiti kayo dahil at least enjoy kayo sa buhay).

Para sa mga nakapag-aral na walang trabaho -

(upang umiyak kayo sa masakit na katotohanan) .

Para sa mga may degree na hindi masaya sa trabaho -

(upang makuntento kayo kahit biktima kayo ng sistema).

Para sa mga may trabahong hindi ayon sa kanilang pinag-aralan -

(upang maibsan ang inyong pagrereklamo, s’werte pa rin kayo).

Para sa mga magulang na nangangarap

 upang ang kanilang anak ay makatapos ng edukasyon -

(upang mabigyang-kahulugan ang inyong bulag na pagsusumikap).

Para sa mga teachers na nagsasabing may kinabukasan ang mga nag-aral -

(upang minsan, maging makatotohanan at praktikal ang inyong itinuturo).

Para sa gobyernong walang ginagawa

upang magkaroon ng trabaho ang mga  kabataan -

(kailangan na natin ng konsepto ng Diyos kapag pinag-usapan ‘yan).

​

Nag-aral ako sa pamantasan
Sa Maynila. Mataas na 
Paaralang pandayan ng
Isipan. Ginugol ko ang 
Kabataang pinahinog ng
Karunungang dinildil, idinikdik
Ng mga teachers – binago ako,
Hinubog hanggang sa
Makalimutan ko ang aking pangalan-
At pinagmulan dahil ako’y
Nakapag-aral sa pamantasan.

​

May pangakong trabaho pagkatapos
Magsunog ng kilay. Kaya’t
Magulang ko ay nagkumayod
Hanggang maging kuba. Nangutang,
Nagsumikap upang matustusan lang
Araw-araw na baon ng mahal 
Nilang anak.

​

 

‘Di ko napansin ang hirap ng Nanay,
Ang kalyo ni Tatay.Nag-abala ako
Sa pakikisalamuha sa iba’t ibang
Uri ng tao sa Kamaynilaan, nangalit ang
Aking diwa – nagbaga, nag-apoy
Na ang kaalamang hindi tungkol 
Sa aking magulang, ngunit tungkol sa
Mundo - aking natutunan - ang espasyong 
Malayo sa karanasang aking nilakhan.

​

Tinuruan akong mangarap 
Ng mga teachers. Mag-imagine.
Tinulak nila ako sa ideyal na
Pagnanasang umusad, lumakad 
Nang matulin patungo sa materyal
Na tagumpay. Umangkin ng yaman,
Yumakap ng pera – mula sa 
Pagsusumikap. Humanap ng 
Trabaho. Trabahong magbibigay 
Sa akin ng dignidad, magsasalba
Sa tumatanda kong mga magulang
(Na ang mukha’y may guhit-latay ng pagod)
Upang sa hirap makaalpas.

​

Ipinangako sa akin ng pamantasan na
May trabaho – naniwala ang
Mga magulang ko – sa pangako ng 
Edukasyon.

​

Ngayong edukado na ako. May diploma.
May degree. Ang mga teacher ko, teacher
Pa rin. Ang mga magulang ko – 
Ninakawan na ng lakas – hinigop
Nang mapaghiganting timbangan ng buhay.
‘Asan ang trabaho? ‘Asan ang pangarap?
Wika ng teacher ko, “Ginagawa pa rin 
Sa espasyo ng imahinasyon”.
“Kamamatayan ko na ang ganitong
Kondisyon ng buhay,” buntong-hininga ni Nanay.
“Hay, naku!,” sabay pahid ng luhang
Tumutulo sa aking mata.
“’Tang-inang buhay ito.”

Kung ang mundo ay tulad ng isang larawan

At ito’y naka-kuwadro, hindi bilog 

Walang kapal at ‘di gumagalaw.

Ninakaw ang buhay at inalisan ng kinabukasan.

Ang larawan ay maghahayag lamang ng nakaraan,

Walang salita pero may iba’t ibang hugis,

Samu’t saring kulay na maaaring haluin,

Gamit ang isang lapis at crayola ng imahinasyon

Na habang iginuguhit ay hindi maaaring bumulong ng

Kahit anong salita. At kung maaari - tatakpan ang tenga

Upang ‘di marinig ang huni sa paligid. Ipipikit ang mga

Mata upang ‘di masilaw ng liwanag.  

Anong larawan ang iyong maipipinta?

 

Ngayong taon, sa paggunita ko ng muling pagkabuhay ng Panginoong Hesukristo, tinanong ko ang aking sarili kung sakaling bawian ako ng buhay at tangkain kong sumama sa Kanya sa pag-akyat sa langit, ano ang regalo ko sa Kanya?    

Magtatangka akong magtampisaw

Sa yumi ng tubigan.

Alon na sa bawat paghataw -

Kiming bangka ay pinapagalitan.

Malamig ang hanging kinasasadlakan

Ng lito kong isipan --

Anong dahila’t dito ako humantong?

Akala, pangamba’t dangkal na tanong.

Nakamamanghang isipin na bagong taon na naman -

Labing-dalawang buwan ng 2003 ang nakalipas,

Na para bang hanging dumampi’t nagpaalam.

 

May misteryo nga ang panahon, tulad nang paggalaw

Ng kalawakang nagbabadya ng mga ‘di inaasahang

Ulan, bagyo, kulog, kidlat sa likod ng haring araw.

 

Nakakatuwang mamalas na ang tao’y natutong

Bumilang ng sandali, gamit ang metro ng orasan -

Segundo, minuto, oras, araw at buwan.

 

Ang misteryo ng panahon ay ikinahon sa numero

Upang ang abstraksyon ng buhay mahuli’t mahawakan,

Mapaglarua’t masakop nang naghahari-hariang tao.

 

Nakakapanabik ipagdiwang ang bawat Bagong Taon –

Sapagkat may pag-asang dulot sa gitna ng mga balakid

At bukang-liwayway matapos magparamdam ang dapit-hapon.

 

Ang panahon ay humihikbi’t nagagalak rin

Umiiyak sa bawat sandaling nakadarama ng hirap

Ngumingiti’t nagsasaya sa likod ng paninimdim.

 

Nakakatakot ring isipin kapag ang tao’y nakalimot

Sa orasan ng buhay. Sa panahong pinalaya na niya ang

Sariling puno ng karunungan ngunit sa kaluluwa’y dahop.

 

Dito ang misteryo ng panahon ay magpapamalas

Nang tunay niyang anyo at kapangyarihang

Hindi abot ng isip ngunit dama ng dibdib.

 

“Walang halaga ang bagong taon, kung walang pag-ibig.”

Ito ay isang uri ng bokabularyong umusbong,

Reaksyon sa itinuturing na moderno.

Intelektuwal na proyektong sumagot sa rasong nakagapos

Sa dikta ng dambuhalang naratibong – kwento daw ng mundo.

Itinuturing na traydor ng istruktura at sistema na

Binubuwag ang lahat ng meta -

Pisikal, pilosopikal o anumang ideolohiya.

 

Ang argumento’y hindi mula sa iisang pundasyon na

Nagkukunwaring batayan ng kaalaman. 

Sa halip ang pormulasyon ay hango sa samu’t saring lebel

Ng pag-iisip, mula sa iba’t ibang boses

Na sanga-sanga ang relasyong na waring nag-uusap,

Nagbabalitaan. Talakayang walang kinikilingan.

 

May bilis na kapansin-pansin ngunit ‘di namamalayan.

Dala ng bagong teknolohiya – rumaragasang mabilis

Ang bugso ng impormasyon na para bang di binibigyang

Pansin ang limitasyon ng layo o espasyo.

Oo, lahat ay posible ‘pagkat ang perspektibang ito ay

Bukas, mapaglaro,mapag-imbento, malikot, malikhain –

Iba’t iba man at komplikado, ang interpretasyo’t kahulugan ay

Isang bagong rebolusyon ng pag-iisip.

 

Ang katotohanan – wala sa kalawakan, wala sa karimlan.

Ginagawa’t hinuhubog, pinapanday at pinapatalim ayon sa

Pangangailangan.  Praktikal ang aplikasyon at walang

Misteryosong bagay na nagdidikta. Umuusbong na may

Panibagong kamalayan na kritikal sa modernong batayan.

Mapanghinala man ngunit ‘di mapanghusga.

 

***

May paniwala sa kakayahan ng tao na nakikipaglaro sa lipunang

Iginuhit ng istruktura taliwas sa kapalarang di natutunang nagpapaubaya.

May respeto sa

Bukal ng perspektiba at may pasensya  sa porma at pigura,

Sa anyo man o kaisipan.  Walang mali o mas tama  –

Sa kontexto nang paghabi ng pagpapakahulugan.

 

May malalim na paggalang sa katauhan at hinahamon ang

Mismong hamon ng pagpapakatao. Sa isang mundong ang

Moralidad ay puno ng sakit at kalituhan na madalas na

Nagbibigay dahilan sa pananakit at karahasang

Naglilingkod sa interes ng iilan – ang makabagong pananakop.

 

Ngunit ako, upang ‘di makulong sa bitag ng modernong naratibo:

Magsasalaysay at lilikha, mag-iimbento at tutuklas.

Isasalaysay ko ang aking kasaysayan.  Lilikha ako ng bagong buhay.

Iimbentuhin ko ang aking sarili nang may pananabik

Hanggang sa matuklasan ang aking kwento.  May saysay din pala ako.

Isang tribute kay Ninoy at sa Mama Volet kong mahal; interseksyon ng kasaysayan at buhay ng mga dakilang Nanay na walang inisip kundi mamalantsa para lang maging maayos ang damit ng kanilang mga mahal sa buhay kahit mapaghamon ang lipunang ginagalawan. - Yayet

​

Alalang-alala ko pa,

Hapong karaniwan

Noong Agosto 21, 1983.

Habang ang Mama ko’y

Namamalantsa,

Ang telebisyon ay nangusap -

Si Ninoy pinaslang

Sa tarmac ng paliparang

Ang plano’y plinantsa daw

Ng pinunong huwad.

 

Pinadilim man ang hapon

Ng dugong dumaloy

Ngunit nagpainit sa

Plantsang gamit ng

Mama kong naiinip.

 

Gusto na kasi ni Mamang

Matapos ang pamamalantsa.

Nais na niyang magpahinga

Sa diktaturya ng buhay,

Ng hirap at pulitika.

​

Nang tanungin ko siya

Bakit pinatay si Ninoy?

Walang sagot si Mama.

Basta lalo lang humigpit

Ang kanyang kapit

Sa plantsang mainit.

Pinagmamasdan ko ang mga taong dumaraan

sa aking harapan. Suot ay iba't iba,

Borloloy sa katawa'y samu't saring

nagpipinta ng imahen kung sino sila –

Sa labas ng kanilang pagkatao.

 

Kahit pala paglakad ay may bilang,

ang pagtawa'y tinitimpla, at ang pagtingi'y may koda -

Nagpapakilala kung sa'n sila nagmula

at kung pa'nong ang kanilang kilos ay nagkagan'un.

 

May antas ang gawi at may sinusundang

direksyon ang galaw. Kung mangyaring guluhin,

at digmain ang kaayusang dinikta

ng panlipunang istruktura - malilintikan ang istatus!

 

'Pagkat maninibago't mag-aalsa -

Huhugot ng rasong taliwas sa

kinagisnang hinulaan ng bulag na kamalayan.

Natutunan kong

pahalagahan ang pag-aaral.

Kaya naman nagsumikap akong

Edukasyon ay matapos upang

maabot ang tore ng pamantasan.

 

Hinubog ng mga bagong wika

ang limitado kong bokabularyo.

Hanggang sa malimuta’t,

mapalitan  - ang tinubuang

bulong ng banyagang ewan.

 

Ayaw ko mang iwanan

dati kong gawi at kinaugaliang kilos -

Ang mapaiil na istrukturang edukasyon

ay lumapit, higpit na yumakap,

humaplos, humalik na anyong tupa.

 

Kinontrol ang aking kaalaman

sa kulungang-bakal ng paaralan.

Balot ng karisma at

pinatatag ng estado.

Rehas na ang binilanggo’y

Estudyanteng tulad ko.

 

Malikhaing karahasan na

sinasagisag ng kaalaman.

Kaya’t kahit ako’y presong hindi

Hinatulan, ako nagpakadalubhasa

Upang tulad ng iilan-

Edukado akong

Nagkakamal ng kapital.

Magtatangka akong magtampisaw

Sa yumi ng tubigan.

Alon na sa bawat paghataw -

Kiming bangka ay pinapagalitan.

Malamig ang hanging kinasasadlakan

Ng lito kong isipan --

Anong dahila’t dito ako humantong?

Akala, pangamba’t dangkal na tanong.

Malamlam ang umaga. Magbabakasakali kaming

Makahuli ng isda sa laot.

Pambili man lang ng kape’t asukal sa bayan,

Nang sa gutom ay di mamaluktot.

 

Malinaw ang tubig. Tiyak siguro ang isasaing

Na bigas  at gatas ng bata.

Makaanim na kilo man lang ay sapat nang

Matikman ang pritong kasahog ng mangga.

 

Walang palangoy ang gagamitin naming

Bangka. Magalaw at mabuhay

Itong kumilos. Di na bale basta’t magagamit

Na pang-angat ng isda sa skylab.

 

Umiindayog ang lunday sa

Walang ingay na lawa. Di maalon, matining.

Walang kumikislag na isda sa ilalim.

Waring ayaw pabulabog, parang nag-iisip.

 

Nang marating namin ang skylab, tahimik

Pa rin kaming nagmamatyag. Hinugot

Pataas ang lambat. Maayos na yungib

Ng isdang sa patibong ay pumasok.

 

Huli ka! Di ka na makakabalik! Ito ang

Sigaw ng aming isip. Bawat

Patibong ay gumagalugad sa sulok at

Tabi. Walang ligtas sa aming kalat.

 

Pilit naming itinaas patungong gilid

Ang huli ng skylab. Unti-unti,

Maingat na inaangat. Naririnig na ang

Kaliskisan. Anihan na ng binhi!

 

Sa unang salok ay pawang mga similya.

Puno ng talahisa. Ayunging

Maliliit. Tilapyang payat. Big head na

Abnormal. Lawang sinungaling.

 

Kapuryak na hango. Ni wala pang isang kilo!

Pang-ulam lang. Gano'n uli.

Lilimutin namin ang araw na ito.

Bukas, muling magbabakasakali.

Hindi lahat ng mga kabataan ay

nakapag-aral o nag-aaral.

Hindi lahat ng kabataan na nag-aaral ay

nakakapagtuloy ng pag-aaral.

Hindi lahat nang nagtatrabaho ay nag-aral.

Hindi lahat nang nag-aral ay may trabaho.

Hindi lahat nang nag-aral ay may trabahong

ginagamit ang kanilang pinag-aralan.

Hindi lahat ng istambay ay

tamad at ayaw magtrabaho.

Hindi lahat nang humahanap ng

trabaho ay nakakakita nito.

Hindi lahat ng kabataan ay

gustong umasa sa kanilang mga magulang.

Hindi lahat ng kabataan ay masaya

kapag nakikita nilang nahihirapan

ang kanilang mga magulang.

Hindi lahat ng kabataang nakagawa ng

maling desisyon sa kanilang

buhay ay ayaw ng pagbabago.

 

Saan, kailan at sa paanong paraan

Mabibigyang-solusyon ang mga

Suliraning transisyon ng

Kabataang Pilipino?

Hindi lamang sa pamamagitan ng

Kanilang mga sarili.

Hindi lamang sa palagiang tulong ng

kanilang mga magulang

At mga kapamilya.

Hindi lamang sa pagmamalasakit ng pamayanan.

Hindi lamang sa polisiya at batas.

Subalit higit sa lahat, ang muling pangangarap —

Na sa pag-intindi at pananaliksik sa mga

Isyung ito – May isang bagong bukang-liwayway

Na magsisilang ng bagong henerasyong

Makikipagtulungan sa dating henerasyon

Upang baguhin ang kasalukuyan.

Nang ang di pagkakapantay-pantay sa lipunan

Di man mawala nang tuluyan ay maibsan nang labis –

Upang ang susunod na henerasyon ay

Hindi na magkukwento ng naratibo ng hirap ng

Kanilang mga magulang.

Sa halip, ang ibubunyag ay

kwento ng pag-asa, pagmamahalan at tulungan.

Ang simpleng salaysay kung paano ang nakararaming

Karaniwang pamilyang Pilipino ay nakaalpas

Sa tanikala ng kahirapan.

 

Hindi lahat ng pangarap ay natutupad.

Ngunit sana, ang mga kataga sa tulang ito ay

Hingahan ng Maykapal –

Upang magkabuhay.

​

Orihinal na pinamagatan ko ang tulang ito ng “Hindi Lahat”ngunit matapos ang pagsusuri, binago ko ito sa “Istambay” bilang pagkilala na ang ugat, utak at bituka ng mga kahulugang kumakatawan sa aking damdami’t isip noong kinatha ko ito ay tungkol sa kanila, silang mga tambay na nagbigay inspirasyon sa aking disertasyon. Isinulat ko ito sa gitna ng aking fieldwork, Disyembre 2005.